درباره شهرستان آمل/ شهرستان آمل/ شهرستان آمل در شمال کشور/ شهرستان آمل شهر باستانی/ قدیمی ترین شهر مازندران شهرستان آمل/ شهرستان آمل از شهر های قدیمی مازندران/ شهر باستانی شهرستان آمل/ شهرستان آمل
آمل آمل |
|
---|---|
کشور | ایران |
استان | مازندران |
شهرستان | آمل |
بخش | مرکزی |
اطلاعات شهری | |
نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی | عزت الله یوسفیان ملا |
شهردار | احمد امیرسلیمانی[۲] |
پیششماره تلفنی | ۰۱۱ مرکز منطقه یک مخابراتی کشور[۱] |
وبگاه | شهرداری آمل |
شناسهٔ ملی خودرو | ایران ۷۲ ب، ۸۲ د، ۸۲ ق |
آمل ( تلفظ راهنما·اطلاعات) یکی از شهرهای شمالی ایران است. آمل یکی از قدیمیترین شهرهای ایران است که در استان مازندران قرار دارد و مرکز آن شهرستان آمل است.
[نهفتن]
این شهر به بام ایران،[۳] شهر عرفا و فیلسوفان، شهر هزار سنگر[۴] و اولین شهر علویان[۵][۶] معروف است. واژه آمل، حرف «آ» در زبان ایرانیان قدیم کاربرد «ضد» داشته و «مُل» به معنی مرگ و «آمل» ترکیبی از ضد مرگ مانند امرداد و مرداد است. آمل به معنی بی مرگ است یعنی تو را مرگ مباد. هفت شهر، آمرداد، آموی و آمله نیز دیگر نامهای آمل در طول تاریخ بوده است. بام ایران اشاره به دماوند است که در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. همچنین آملی به عنوان دروازه ورود شمال ایران نیز شناخته میشود.[۷][۸]بر روی سکههای ساسانی، نام شهرهایی که سکه در آنجا زده شده با علامت اختصاری مشخص گردیده است، اِم علامت شهر آمل بوده است.[۹]
نام یکی از اقوام ساکن کرانه جنوبی دریای مازندران آمارد بودهاست. نام شهر آمل در مازندران را دگرگونشده نام آمارد دانستهاند. واژه آمل که گونه دیگر آن آموی است، احتمالاً از قبیله باستانی (آ) مردها یا (آ) ماردها گرفته شدهاست. مورخان باستانی غربی نام این قبیله را مردی یا آمردی آوردهاند. آماردها قومی نیرومند و جنگجو بودهاند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را بر نهادند و بعدها واژه «آماردها» به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و «آمل» بدل شد. نیز وجه تسمیه این شهر به سبب بنیانگذارش «آمله» نیز میتواند باشد، چنانکه در تاریخ طبرستان ابن اسفندیار آمده است و در جای دیگر پیرنیا میگوید این قوم مهاجر بادیه نشین بودهاند که به تاخت تاز در اراضی اقوام دیگر میپرداختند و به روزگار کوروش تا حوالی ماد پراکنده گردیده بودند، آمردها در حدود سه هراز سال پیش از میلاد نیز در حال پیدا نمودن سرزمین بودهاند. در اطلس شناسی آمده است، آمل از سرزمینهای قدیمی بوده و دیرینه گی آن به درازای بلندی میرسد و مردمانش از آمردها هستند که اولین قوم در کنار دریا پارس اند.[۱۰]
هزاران سال، پیش از آمدن آریاهای ایرانی به فلات ایران چندین گروه مردمان بومی که چهار گروه آن مشهورترند در این فلات جای داشتند که چگونگی دورههای پیشین آن چندان روشن نیست. نام یکی از این چهار گروه مردم بومی فلات ایران مرد بود، نام گروه مرد در نوشتهها «مارد» یا «آمارد» آمده که به زبان ایران و بومی مرد و آیمرد است و واژههای آمرت زبان کهنسال ارامنه و مردی، آی مردی، جوانمرد، جوانمردی، گله و گیله مرد که امروزه در سراسر مازندران و گیلان گویا است از نام باستانی این گروه سرچشمه میگیرد. رابینو معتقد است در میان اقوام تاریخی مازندران یکی تیپرها بودند که در کوههای شمالی سمنان اقامت داشتند و دیگری آمردها که شهر آمل آمرد همان آمل است چنانکه پرد همان پل میباشد، به اسم آنها نامیده شد اولین گروه در حاشیه دریا در ایران بودند و مرزهای چهارگونه سرزمین مردها بدینگون بود، از خاور به مرز ورگانا، هیرگانا گرگان و قسمتی به پارت خراسان، از شمال به دریاچه دراکسپین یا کاسپین، کاسو، کازاک یا قزاق و از باخترن تا آن دست لنکران قفقاز و از جنوب خاوری به کومیسین قومس یا دامغان و از جنوب رکا رک یا ری و جنوب باختری به کسپین قوزوین و سرزمین مدی چسبندگی داشت.[۱۱]
امیانوس مارسلینوس در حدود سال ۳۶۰ میلادی کتاب خود را نوشت وی و چند تن دیگر در طی جغرافیا و تاریخ روزگار هخامنشی و اسکندر و سلوکیه و اشکانی و ساسانی از قومی به نام مردوی یا آمردی یاد میکنند که در سواحل دریای خزر میزیستند و تیرهای از همین مردم در آسیای مرکزی، نزدیکی مرو رود جیحون، آمویه یا آمودریا بسر میبردند.[۱۲]
با توجه به متن کتیبههای آشوری در نزدیکی شهر کنونی آمل مازندران فرض گردیده است، نکته جالب اینجاست که سرزمین اسپاردا یا ساپاردا نیز در همین منطقه در نظر گرفته شده است، این نام دقیقاً مشابه با نامی است که در کتیبههای پارسی باستان برای سرزمین لیدیه در غرب کشور کنونی ترکیه به کاربرده میشده است، مسلماً این نام با نام اسپارتا که هم نام استانی است در کشور ترکیه و هم نام شهری باستانی در یونان که نبرد ۳۰۰ تن از جنگجویان این شهر با خشایارشا شهرت جهانی دارد، شباهبت بسیار دارد.[۱۳] واژه آمل، حرف «آ» در زبان ایرانیان قدیم کاربرد «ضد» داشته و «مُل» به معنی مرگ و «آمل» ترکیبی از ضد مرگ مانند امرداد و مرداد است. آمل به معنی بی مرگ است یعنی تو را مرگ مباد.
یحیی ذکا در کتاب کاروند کسروی آورده است:
آما، آماردان یا ماردان، در زمان لشکر کشی اسکندر به ایران، این تیره در مازندران نشیمن میداشتند و آن هنگام هنوز تپوران به آنجا نیامده بودند، ولی سپس چنانکه از گفتههای استرابون پیداست در آذربایجان و ارمنستان و پارس و دیگر جاها پراکنده شدند.[۱۴]
در ادبیات فارسی قدیمی اشعار بسیار زیادی وجود دارد که آمل در آنها ایفای نقش نماید، از اشعار اساطیری گرفته تا اشعار در وصف ایران و مازندران، این شهر نقش بسزایی در تاریخ کهن فارسی داشته است. همچنین نام آمل شانزده بار به صورت مستقیم در شاهنامه فردوسی آمده است.[۱۵] از جمله این اشعار:
بیاراست گیتی بسان بهشت … به جای گیا سرو گلبن بکشت از آمل گذر سوی تمیشه کرد … نشست اندر آن نامور بیشه کرد بپردازم آمل نیایم به جنگ … سرم را ز نام اندرآرم به ننگ بزرگان ایران ز گفتار اوی … بروی زمین برنهادند روی چو اغریرث آمد ز آمل به ری … وزان کارها آگهی یافت کی بدو گفت کاین چیست کانگیختی … که با شهد حنظل برآمیختی منوچهر با سلم و تور سترگ … بیاورد ز آمل سپاهی بزرگ به چین رفت و کین نیا بازخواست … مرا همچنان داستانست راست
هند بگشاده و آمل همه بگشاده بود … لشکر صعب سوی ترک فرستاده بود
از آن خوانند آرش را کمانگیر … که از آمل بمرو انداخت یک تیر
چو من فرزانهای برخاست از آن بوم … طواف خاک آمل بایست کرد
رسیدم به آمل شهر هفت رنگ .. همه عارف و شاعر و مرد جنگ، بزرگان ایران زمین و بزرگان شهیر .. ز میر حیدر و فخر رازی و ابن جریر، چو باشد نگینی بروی رود هراز .. در آنجا شدم با خدا راز و نیاز.
ز بس می خوردن و خوشی در آمل تو گفتی بودش آب رودها مل
یا فکند آرش کمانی تیری از آمل به مرو کز طرف فرخنده جشنی تیرگان آراستند یا نه امطار مطر شد بعد چندین سال قحط جشن شایانی به روز مهرگان آراستند
همتی در کار ما ای عارفان و عاشقان … بر در دل حلقه شوق سیر کابل می زند هر که چون صائب به طرز تازه، دیرین آشناست … دم به ذوق عندلیب باغ آمل می زند
روی به دریا نه و چون بگذری … در طبرستان طربستان طلب مقصد آمال ز آمل شناس … یوسف گم کرده به گرگان طلب
شهر آمل با ۲۷۱٬۲۶۹ نفر جمعیت در جلگه مازندران و در دوسوی رود هراز با ارتفاع ۷۶ متر از سطح دریا در ۵۲ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی و ۲۶ درجه و ۲۵ دقیقه عرض شمالی و در فاصله ۷۰ کیلومتری غرب ساری مرکز استان، ۱۸ کیلومتری جنوب دریای مازندران و ۶ کیلومتری شمال دامنه کوه البرز و ۱۸۰ کیلومتری شمال شرقی تهران قرار دارد. رشد جمعیت شهر آمل قابل توجه است، زیرا تعداد آن که در ۱۳۳۵ حدود ۲۵۱۲۲ نفر بوده در ۱۳۶۵ حدود پنج برابر شده است. میانگین رشد جمعیت این شهر را سالانه حدود ۸/۴٪ نوشتهاند.[۲۵][۲۶] تحولات جمعیت شهر آمل از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ به شرح زیر است:
سال | جمعیت | رشد سالیانه |
---|---|---|
۱۳۳۵ | ۲۲۲۵۱ | – |
۱۳۴۵ | ۴۰۰۷۶ | ۵/۹ |
۱۳۵۵ | ۶۸۹۶۳ | ۵/۴ |
۱۳۶۵ | ۱۱۸۲۴۲ | ۵/۴ |
۱۳۷۰ | ۱۳۹۹۲۳ | ۳/۴ |
۱۳۷۵ | ۱۵۹۰۹۲ | ۲/۶ |
۱۳۸۵ | ۲۰۱۰۴۴ | ۴/۸ |
در مورد پیدایش آمل سه نظریه وجود دارد که اولین نظریه مربوط به دوران مرد آمارد، دومین نظریه مربوط به دختری به نام آمله و سومین نظریه مربوط به دوران طهمورث، جمشید، کیومرث از پادشاهان پیشدادی بوده است. طبق تحقیقات باستانشناسی، استانهای ساحلی دریای خزر احتمالاً از ۰۰۰‘۷۵ سال پیش محل زیست انسان بوده است.[۲۷] در سال ۱۳۳۰ کارلتون استیونز کون باستانشناس آمریکایی اسکلتهایی از انسان نئاندرتال را که ظاهراً نیای کهن اقوام ساکن کرانهٔ دریای خزر بوده است، در غارهای هوتو و کمربند کشف کرد. از جملهٔ این اقوام ورکانیان یا همان هیرکانیان در گرگان، تَپوران در منطقهٔ کوهستانی البرز، آماردها یا همان مَردها در مازندران و حدود آمل، و کادوسان در گیلان و مادها در فارس بودند. آماردها در کنار ضلع غربی رود هراز سکنی گزیدند و شهر آمل پایتخت خود کردند که اسم شهر آمل به احتمال بسیار زیاد از نام آنان گرفته شده است.[۲۸] در اساطیر ایرانی از پیکار میان آریاییان و دیوان که اشاره به این اقوام است در این ناحیه یاد شده است.[۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸][۳۹]
ایگور دیاکونوف ایرانشناس روس نیز اشاره دارد که ماردها در کنار دریای خزر میزیستند وی در ادامه مینویسد:
حدود سه هزار سال پیش از میلاد انبوهی از مردم هند و اروپایی در مسیر مهاجرت خود به سمت هندوکش و دستهای به سوی فلات ایران سرازیر و چون از خاک ورگانا گذشتند وبه سرزمین مردها رسیدند، منطقه را سبز و خرم یافته، رحل اقامت افکندند، آنان میزبانان را دوا، بربر و تور نامیدند. عقب مانده بودن تپورها و آماردها نسبت به آریاییهای مهاجر و یا القاب دوا، تور و بربر، هم از نظر زبانشناسی و هم از نظر تاریخی جای تأمل و نقد دارد.
ابن اسفندیار در مورد نظریه دوم در کتاب تاریخ تبرستان نوشته است، آمل مأخوذ از نام آمله دختر اشتاد است که به اتفاق برادرش یزدن به دلیل کشتن شخصی از تبار دلیم به نواحی آمل فعلی آمد و روستایی را بنا نهادند. وی در تاریخ تبرستان مینویسد:
بنای آمل به فرمان آمله همسر فیروز شاه بلخ ساخته شد.[۴۰]
آمله دارای پسری به نام خسرو بود که پس از مرگ پادشاه بلخ، پادشاهی مقتدر گردید و آمل را پایتخت خود برگزید و بیشترین سعی و کوشش خود را صرف ساختن قلعههای محکم و ساختمانهای زیبا و آبادانی این شهر نمود. حتی دستور داد در بیرون شهر ساختمان و قصرها بسازند و عمران و آبادی بنمایند. شهر آمل در این دوره دارای چهار دروازه به نامهای دروازه گیلان، دروازه گرگان، دروازه کوهستان و دروازه دریا بود و مقدار زمینی که برای ساختن اولیه شهر فراهم کردند چهار صد هکتار بود.
برخی دیگر از مورخان، سابقه آمل را به دوره پیشدادیان و کیانیان نسبت دادهاند.[۴۱]
میتوان گفت آمل یک شهر اساطیری است چون نبردهای فریدون، آرش کمانگیر، ضحاک، کیخسرودر زیر پای دیو سفید یعنی دماوند انجام شده است. شهر آمل از روزگاران کهن همواره شهری آباد و پر رونق بوده است. سیمای این شهر باستانی، از لا به لای هزارههای مه گرفتهٔ تمدنهای پیش مادها در فلات ایران رخ نموده و پیشینهٔ تاریخی آن با افسانهها و اساطیر پرشکوه ایرانی در هم آمیخته است. نام آمل شانزده بار در شاهنامه فردوسی یاد شده است. فریدون، پادشاه اسطورهای که اژدهاک ماردوش را درون چاهی در دماوند کوه آویخت، خود پرورش یافتهٔ دامان البرز بود و پژوهشگران، پایتخت او را حوالی آمل میدانند و امروز نیز باشندگان لاریجان، دشت خرمی در پای دماوند را تخت فریدون میخوانند. سالها بعد، در عصر پادشاهی نوادهٔ وی منوچهر، سپاه توران از جیحون گذشت و سراسر شمال و شمال شرقی ایران را تصرف کرد، ولی به واسطهٔ مقاومت ایرانیان، پشت دروازههای آمل زمین گیر شد و به موجب پیمان صلحی،آرش کمانگیر تیری از دماوند کوه در اطراف آمل تا فرارود در آسیای میانه رها کرد و جان داد و مرزهای ایران را باز تا آن سوی جیحون کران داد. همچنین در زمانبهرام گور نیز آمل پایتخت ایران بوده است.[۴۲][۴۳][۴۴]
بیشترین نظریه تاریخ شناسان تاریخ اولیه و پیش از اسلام آمل به قوم مردم آمارد بر میگردد. مردم این قبیله آریایی پیش از ورود گروههای بعدی آریاییها یعنی ماد، پارس و پارت در قسمتی از مازندران و گیلان کنونی زندگی میکردند. نام اصلی این قبیله آمو بود که در فارسی باستان به آمرد یا اَمرد به معنی زیانبخش و ویرانگر تبدیل شد. همچنین در برخی کتابها به آنها «مارد» نیز گفتهاند. آنها مردمی جنگجو و هنرمند بودند و با همسایگان خود در کشمکش دایمی بودند. هم اسکندر مقدونی با آنها جنگیده است هم فرهاد پنجم اشکانی که آنها را به سوی قفقاز در غرب دریای خزر رانده است. برخی معتقدند شعبهای از قبیله آماردها در کنار رود جیحون میزیستهاند.[۴۵]
اردشیر برزگر مینویسد:
هزاران سال، پیش از آمدن آریاییهای ایرانی به فلات ایران چندین گروه مردمان بومی که چهار گروه آن مشهورترند در این فلات جای داشتند که چگونگی دورههای پیشین آن چندان روشن نیست. نام یکی از این چهار گروه مردم بومی فلات ایران مرد بود، نام گروه مرد در نوشتهها «مارد» یا «آمارد» آمده که به زبان ایران و بومی مرد و آیمرد است و واژههای آمرت زبان کهنسال ارامنه و مردی، آی مردی، جوانمرد، جوانمردی بوده است.
قوم ماد به روزگار کوروش بزرگ تا حوالی ماد پراکنده گردیده بودند.[۴۶]
پیش از اسلام، آمل از بزرگترین و مهمترین شهرهای این منطقه به شمار میرفت و مرکز مازندران به حساب میآمد. برخی منابع، زمان ساخت شهر آمل را در دوره ساسانیان و توسط پیروان مزدک میدانند، ولی به نظر میرسد نام آمل از اَمردها گرفته شده که در این صورت باید گفت، شهر آمل پیش از ساسانیان و در دوره اسکندر وجود تاریخی داشت. در دوره ساسانیان به دلیل فرار پیروان مزدک به این شهر، بر اهمیت این آمل افزوده شد.
در تاریخ طبرستان ابن اسفندیار چنین آوردهاست:
در قبالههای کهن مذکور است که معنی آمل به واژه طبری آهوش است وهش وهل مرگ را گویند و کنایه از این است که تو را هرگز مرگ مباد.
باتوجه به اسناد تاریخی این شهر حداقل از دوره ساسانی تا دوره مغول پایتخت مازندران بودهو در سلسله اشکانیان پایتخت رسمی ایران بوده است. آمل در دوره اشکانیان آباد بود و در این زمان تحت سلطه سیاسی اداری ساتراپی هیرکانیه قرار داشت.[۴۷] یوستین، مورخ رومی هم در اشاره خود به جنگ فرهاد، امردها را مردمی دلاور و نیرومند میداند. با توجه به موقعیت جغرافیایی قلمرو امردها میتوان اهمیت این قلمرو را برای فرهاد در راه ارتباطی پارت و هیرکانیه و پیرامون آن دانست.[۴۸]
هرودوت در کتاب تواریخ در توضیح عایدات داریوش از ممالک و اقوام زیر نفوذ، از اقوام تیبارینها، ماکروینها، موزیکانها و مارد یا آمردها نام برده است. در زمان ساسانیان شهر آمل از عمران و آبادانی برخوردار بود و مرکز ایالت مهم طبرستان بوده است. به طور کلی بر اساس اسناد و مدارک تاریخی، تکوین شهر به زمان ساسانی بر میگردد. شهر طی مراحل تکوین خود از زیر ساختها و عناصری چون ارگ حکومتی، محلات، آتشکده و بازار برخوردار بود.[۴۹]
شهر آمل در سال ۱۴۰ هجری قمری توسط اعراب مسلمان تسخیر شد. این دوره مصادف با به قدرت رسیدن علویان میباشد و شهر آمل به عنوان مرکزطبرستان مورد توجه قرار گرفت. مرکزیت سیاسی، موقعیت سوق الجیشی و مجاورت شهر با گذرگاههای بین منطقهای، رشد و توسعه شهر را در ابعادی اجتماعی رقم زد.[۵۰][۵۱] علویان طبرستان گروهی از بزرگان اولاد علی ابن ابیطالب به نام ائمه علوی بایزیدی در قرن دوم هجری در طبرستان قیام کردند. حسن بن زید ملقب به داعی کبیر در سال ۲۵۰ هجری در ناحیه طبرستام ظهور کرد و عده بسیاری از افراد ناراضی و دستنشاندگان خلیفه طاهریان او را تقویت کردند. وی به دعوت و نشر آئین تشیع زیدی پرداخت. داعی کبیر پس از رسیدن به حکومت طبرستان، پایتخت خود را از ساری که جایگاه طاهریان بود به آمل منتقل کرد تا به حامیان و هوادارانش نزدیکتر باشد.[۵۲][۵۳] مرکز حکومت آنان معمولاً آمل بود و انقراض آنان به دست آل زیار و سامانیان صورت گرفت.[۵۴]ناصرالحق اطروش در سال ۳۰۱ هجری قمری اقدام به دعوت مردم برای قیام کرد. وی امیر طبرستان که ابو العباس صعلوک بود را شکست داد و بر طبرستان تسلط یافت. این زمان بود که علمهای سفید که نشانه علویان و شیعیان بود در همه طبرستان و دیلم و جرجان بر پا گردید. وی ۱۲ سال در آمل حکومت کرد و دین اسلام اثنیعشری را رونق بخشید.[۵۵][۵۶] پس از برافتادن مغول مرعشیان در مازندران ظهور کردند. در سال ۷۶۰ هجری قمری میر قوام الدین مرعشی، حکومت مرعشیان را تأسیس کرد.[۵۷] قیام مرعشیان از آمل آغاز شد. مرعشیان پس از کسب قدرت در اندک مدتی تمام سرزمینها و نواحی اطراف مازنداران را تصرف کردند و قلمرو خود را از استرآباد تا قزوین گسترش دادند.[۵۸] آمل در قرن پنجم هجری، در عصر صدارتخواجه نظام الملک طوسی در دولت سلجوقیان، همپای فرهنگ شهرهای بزرگ آن روزگار جهان اسلام دارای مدرسهٔ معتبر نظامیه شد. دو قرن پیش از آن محمد بن جریر طبری، مفسر و مورخ نامدار در این شهر متولد شد. شهر آمل اولین شهری بود که بعد از اسلام به زنان حق رای و امور سیاسی داد.[۵۹] در عصر صفوی آمل رونق فراوان گرفت و حکام صفویه به مازندران دلبستگی خاص داشتند.شاه عباس که به آمل علاقه زیاد داشت به دستور او جاده کنار رودخانه هراز، آباد شد و در طول راه برای توقف چهارپایان و افراد کاروانسرا ایجاد کردند. جاده شوسهای که ساری و گرگان را به آمل وصل میکرد، در زمان او احداث شد.[۶۰]
ابن فریغون در سفرنامه خود این شهر را نیکوترین و جامعترین و آبادترین و پر آبترین و پر علمترین شهر سرزمین پارسیگویان شرح داده است:
آمل شهریست عظیم و زیبا و پر آب و بزرگترین مرکز علمی پارسیان و بزرگترین قلمرو حکومتی طبرستان است و او شهری است با خندقهای فراوان و مقر ملوک آریاییها در طبرستان و جای بازرگانانست و خواسته بسیار است و اندر وی علمای هر علمی بسیارند و افضل عرفاً و آبهای روان است و از وی جامعه کتان و برنج و دستار حنین و فرش و چوب شمشاد و حصیر طبری و طلا که به همه جای جهان جای دگر نبود و از وی ترنج و نارنج خیزد و گلیم سپید و گلیم دیلمی زربافت گوناگون و کمیخته خیزد و از ی آلات چوبین خیزد و چون کفشه و شانه و شانه نیام و ترازو و خانه و کاسه و از طلاهایش داغگین.[۶۱]
ابن حوقل در کتاب صوره الارض در مورد آمل این زمان مینویسد:
آمل بزرگترین شهر طبرستان و در قرن چهارم هجری قمری حاکم نشین طبرستان بوده است. آمل از قزوین بزرگتر است و دارای بنا و عمارات در هم آمیخته و از نواحی دیگر قدیمی تر و بزرگسال تر است.[۶۲]
آمل در زمان افشاریه و زندیه دچار تحول دیگری شد و بر اساس موقعیت خود به عنوان شهری برای تجارت و ساخت و ساز ادوات جنگی بود. به واسطه موقعیت شهر در آمل توپ خانهها بنا نهاده شد و مراکز داد و ستد از پیش بیشتر شد.[۶۳]
پس از یک دوره رکود و فترت تا اواخر دوره قاجار، شهر شاهد گامهایی چند در جهت احیای خود بوده است در این دوره خندقهای اطراف شهر را خشک کردند. ایجاد عمارت شهرداری کاخ چایخوران، تأسیس دبیرستان امام فعلی، اداره اقتصاد و دارای، ایجاد انبار برنج برای صادرات آن به نقاط دیگر کشور، احداث مغازههای جدید در بیرون بازار، از جمله اقدامات این دوره میباشد. جیمز فریزر که در سال ۱۲۳۸ به عنوان بازرگان و دانشمند وارد ایران شد در سفرنامه خود مینویسد:
آمل به راستی شهری عالی و وسیع بود. سکنه شهر مردمانی آبرومند و محترم بودند.[۶۴]
تزریق عملکردهای جدید شهر، آنرا از تحرکی چند برخوردار میسازد و این تحرک در بعد کالبدی با توسعههای جدید به دور شهر قدیم تشدید گردید. الگوی تقلیدی مداخله کالبدی در تهران، از این پس با حضور حیات انتشاری، دامنگیر شهرهای دیگر از جمله آمل نیز میگردد. شکل این مداخله با ایجاد فعالیتهای مستقیم در محور مهدیه و انقلاب در ضلع جنوبی بازار شهر و احداث خیابانهای چاکسر تحقق یافت و این در حالی است که هسته اولیه شهر، علیرغم چنین مداخلاتی در محیط خود و استقرار عناصر جدید تزریق شده به تدریج انسجام کالبدی خود را با بافتهای مجاورش کاهش داد. دز زمان پهلوی دوم در جهت سهولت جریان روابط کالایی وابسته، مداخلات کالبدی بیشتری در بافت صورت گرفت. در این دوره نیز مداخلات تحقق یافته در دوره قبل با احداث خیابان طالب آملی در ضلع غربی محدوده شهر قدیم و تعریض آن در سالهای ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ تکمیل و انقطاع کالبدی بافت با مجموعههای جدید پیرامونی را موجب شد. در دوره جمهوری اسلامی نیز شهر با شکل فعلی خود رو به گسترش رفت و بزرگراهها و خیابانهای متعددی ساخته شد و همچنین ساختمان ادارات زیادی نوسازی شد و در بخش شهرسازی نیز زیباسازی و ایجاد فضای سبز و نظم شهری رونق گرفت.[۶۵]جوناس هنوی که در زمان نادر شاه به ایران آمده بود و از آمل دیدن کرد در مورد این شهر نوشت:
آمل شهرت و اعتبار خود را کمی از دست داده بود ولی به واسطه کانهای سنگ آهن فراوان به فرمان نادر آنجا را مهمترین مرکز ریخته گری و ذوب آهن نمود و در آنجا گلوله توپ و تفنگ و نعل اسب تهیه میشد و حتی تصمیم گرفته شد که نیروی دریایی ایران را در آمل بسازند.[۶۶]
علمای مازندران و آمل نیز در دوران جنبش مشروطه نقش فراوانی داشتند و همچنین آمل در سال ۱۳۶۰ دچار واقعهای شد. این واقعه که به اختصار قیام آمل نامیده میشود، به مبارزه مسلحانه حدود صد نفر از گروهی مائوئیست به نام اتحادیه کمونیستهای ایران علیه نظام جمهوری اسلامی ایران در شهر و جنگلهای اطراف شهر آمل در شمال ایران اشاره دارد. پس از این واقعه روحالله خمینی تنها نام شهر آمل را در وصیت نامه سیاسی الهی خود آورد و نوشت:
در طول تاریخ به خصوص در دهه اخیر کاوشهای زیادی بر روی تپهها و منطقههای مختلف از جمله تپه قلعه کش و روستای بلیران صورت گرفته است.[۶۹] همچنین کاوشهای جدیدی در شهر قدیم آمل در سال ۱۳۹۴ در حال انجام گرفتن است.[۷۰][۷۱] در این کاوشها به دست آمده است که آمل اولین کانون ذوب آهن ایران بوده است. در اولین کاوشها آثاری همچون پیکره حیوانی، ابزار سنگی، ظروف خاکستری و همینطور یک تدفین انسانی، ظرف خاکستری و یک دستبند نقرهای از دوران و عصر برنز، مسسنگی و آهن به دست آمد.[۷۲][۷۳] در کاوشهای بلیران نیز موجودیت انسان پارینه سنگی فوقانی حدود ۳۵ هزار سال پیش که به ساخت ابزار سنگها و شکار حیوانات میپرداخته نمایان شد.[۷۴][۷۵]در کاوشهایی که در سال ۱۳۸۶ توسط باستان شناسان فرانسوی صورت گرفت، قدمتی بیش از ۳۶ سال برای بلیران تخمین زده شد.[۷۶]
شهر آمل واقع در جلگه مازندران و طرفین رود هراز با ارتفاع ۷۶ متر از سطح دریا در ۵۲ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی و ۲۶ درجه و ۲۵ دقیقه عرض شمالی و در فاصله ۷۰ کیلومتری غرب ساری، مرکز استان هجده کیلومتری جنوب دریای مازندران، و شش کیلومتری شمال دامنه کوه البرز و ۱۸۰ کیلومتری شمال شرقیتهران قرار دارد.
بابلسر | محمود آباد دریای مازندران | |||
بابل | نور | |||
شهر آمل | ||||
تهران |
ارتفاعات آمل را پوشش گیاهی جنگلی تشکیل داده و انواع رستنیها در این منطقه میرویند. درختان اوجا، توسکا، بلوط، افرا، ازگیل، زرشک، گیاه صنعتی گون، گیاهان خاکشیر، گل ختمی، کاسنی، گل گاوزبان، بمبارمنگ که کاربرد دارویی دارند و پوشش گیاهی در این شهر به فراوانی برای چرای دام موجود است.[۷۷]
وجود سلسله جبال البرزدر جنوب سواحل دریای مازندران در شمال این شهر صعود تودههای مرطوب بر دامنههای پرشیب کوههای ساحلی را سبب شده و سرد شدن این هوا تا نقطه شبنم و یا پایینتر آن، تشکیل سیستمهای ابری و متعاقباً وقوع بارندگیهای شدید در منطقه را موجب میگردد. متوسط بارندگی در بخش جنگلی آمل ایستگاه تحقیقات برنج ۸۱۷ میلیمتر میباشد.[۷۸][۷۹]
آمل دارای رودهای مختلفی است. رودخانه هراز از مرکز شهر آمل عبور میکند.[۸۰]
شهر آمل از نظر تقسیمات اقلیمی جزو اقلیم معتدل و مرطوب میباشد. آب و هوای آمل معتدل و مرطوب بوده و بیشترین درجهٔ حرارت در تابستانها ۳۶ درجه بالای صفر و کمترین درجهٔ حرارت در زمستانها ۱- درجه سانتی گراد زیر صفر است و میزان متوسط بارش سالیانه شهرستان آمل ۷۵۰ میلیمتر برآورد شده است.[۸۱]
با توجه به اینکه شهر آمل در دشت جلگهای واقع شده است اختلاف دمای شبانهروزی و به موازات آن اختلاف دمای فصلی و همچنین سالیانه بسیار کم است.[۸۲]
۷۵ درصد مازندران روی گسل زلزله قرار دارند. از این رو آمل نیز به دلیل وجود خط مستقیم روی گسل چند زلزله بیش از ۴ ریشتری را تجربه کرده است. در مجموع شهرستان آمل بر روی سه گسل کوه، جلگه و بایجان واقع شده است.[۸۳]
تمام ساکنان مازندران از نسل و نژاد این دو طایفه بزرگ میباشند. بهطوری که از نوشتههای تاریخی استنباط میشود که ما قبل آریایی مارد یا مازد چندین سال قبل از میلاد مسیح بر بخشهایی از این ناحیه با قدرت حکومت میکردند و باج به پادشاهان ایران نمیدادند. آماردها در اولین ورود خود به آمل آمدهاند. مردم آمل به طور عمده فارسی و مازندرانی از ساکنان استان مازندران و استانهای همجوار میباشند. البته بعضی از بزرگان بهائی و علویان از کشورهای خارجه در این شهر زندگی میکنند.[۸۴][۸۵]بر اساس آزمایشها و تحقیقات مؤسسه ماکس پلانک برای ژنتیک مولکولی آلمان مشخص شد، مردمان مازندران از دیرباز اصیلترین مردمان ساکن سرزمین ایران بودهاند. همچنین تجزیه و تحلیل ام دی اس به صورت شفاف نشان داد که گیلانیها و مازندرانیها بسیار نزدیک به مردمان جنوب قفقاز هستند.[۸۶]
بعد از اسلام زبان و خط پهلوی در مازندران بیشتر از سایر مناطق ایران متداول بوده است. زبان طبرستانی کمتر از زبانهای دیگر تحت تأثیر زبانهای بیگانه قرار گرفته است. زبان مردم آمل فارسی و طبری میباشد.[۸۷]
قوم آمارد از مردمان آسیانینژاد بودند که پیش از کوچ آریاییها به سرزمین ایران در آمل زندگی میکردند. نام شهر آمل دگرگونشده همان نام آمارد است. آماردها قومی نیرومند و جنگجو بودهاند و ناحیه فعلی آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را بر نهادند و بعدها واژه آماردها به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و آمل بدل شد.[۸۸] آمل از شهرهای طایفهای ایران است که دارای طوایف مختلف میباشد.[۸۹]
ولایات شمالی ایران، محتملاٌ در دوره اشکانی یا ساسانی، زرتشتی شدند. وجود آتشکدهها در استان مازندران مبین این حقیقت است. حدود قرن دوم هجری قمری مردم مازندران به دین اسلام گرویدند. در حال حاضر اسلام دین نخست شهر محسوب میشود و آمل به عنوان اولین مرکز حکومت دین شیعه دوازده امامی بوده است.[۹۰][۹۱]
آمل و مازندران دارای تقویم مستقل هستند که آن تقویم تبری است. علاوه بر ماههای رسمی از ماه تبری استفاده میکنند که در زمان یزدگردآغاز شده است.[۹۲]
آمل از دیرباز به دلیل وجود فرهیختگان و پیشینیان با سابقه دارای مراسمهای محلی و ملی است. آمل از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیل برخوردار است و به دلیل داشتن این تمدن باستانی و دیرینه مراسمهای باستانی و به دلیل علاقه به دین و مذهب مراسم مذهبی بس با شکوهی در این دیار کهن برگزار میگردد، پس از گرویدن مردم آن به اسلام، برخی از مراسم باستانی بسته به فرهنگ مردمان مختلف مازندرانی با آداب اسلامی در آمیخته و بنا بر این شیوه اجرای آن در هر روستا با روستای دیگر متفاوت است.
از دیگر مراسمات میتوان به خرج دادان امام حسین، سفره ابوالفضل، شب نشینیها، مراسم دندان سری، ولیمه و مراسم بین شهری اشاره کرد.
از جمله مشاهیر و نامآوران آمل میتوان به اشخاص زیر اشاره کرد:[۱۰۲]
آمل بارها در طول تاریخ بر اثر زمینلرزه آسیب جدی دیده و بارها در اثر حملههای سلجوقیان، مغولان، عثمانی، اشغال آمل توسط سه سلسطه کهن و مغولان و سه سلسلهای که به کلی آمل را مخروب کردهاند. دچار خرابیهای شدیدی شدهاست. آمل از شهرهای باستانی ایران با طبیعت بکر شمال است که بیشترین جاذبههای مازندران را به خود اختصاص داده است[۱۰۳] که هر ساله میلیونها گردشگر خارجی و ایرانی از این جاذبهها دیدن میکنند. مهمترین جاذبهها و بناهای تاریخی، طبیعی، علمی تحقیقاتی و ورزشی شهر آمل عبارت اند از:[۱۰۴][۱۰۵][۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸]
آتشکده بصورت چهار گوشه و گنبد مخروطی است و گنبد آن دو پوش میباشد که هر دو پوش آن در اثر زلزله و عوامل جوی منطقه خراب شده است عمده تزیینات بنا طاق و قوس و قرنیسهای آجری و کاشیکاری در قسمت فوقانی است. نکته جالب در بنای این برج، کاربرد آجرهای با ابعاد و اندازههای مختلف است، با توجه به شکل کلی و شباهت بسیار آن با برجها و آتشکدهها شناخته شده در ایران، از آثار قرن هشتم هجری یا نهم یعنی دوره ساسانیان دانسته شده است. این گنبد مدور و به شکل برجی است. جسد شمس آل رسول محمد بن محمود آملی با نام کامل شمس الدین محمد بن محمود آملی از دانشمندان و پزشکان شهیر ایرانی در داخل این آتشکده به خاک سپرده شده است. طاق این برج دو پوش بوده و گنبد خارجی و داخلی داشت که بر اثر زلزله خراب شد.
فرمانداری آمل شامل فرمانداری مرکزی است که در سال ۱۳۲۴ شروع به کار کرده است. در سال ۱۳۹۰ مصوبه فرمانداری آمل به فرمانداری ویژه صادر و ایجاد شد.[۱۱۰]
شهرداری آمل سازمانی نیمه دولتی مربوط به شهر آمل است که زیر نظر شهردار اداره میشود. شهرداری آمل در سال ۱۳۰۱ از سوی وزارت کشور ابلاغی برای محمود حکیمی که ریاست مرکز بهداشت را نیز به عهده داشتند صادر گردید و او را به عنوان ریاست بلدیه منصوب داشت. بلدیه آمل کار خود را با سه نفر پرسنل آغاز کرد که مسئولیت نظافت و رفت و روب خیابانها و بهداشت محیط شهر و ساختار را به عهده داشتند.[۱۱۱]
هتل شهر به عنوان هتل اصلی شهر آمل است. این هتل به دست معماران اتریشی در زمان پهلوی اول ساخته شد. نام قدیمی این هتل، هتل شهرداری آمل بود که در سال ۱۳۹۰ به هتل شهر تغییر نام داده شد و در سوم خرداد ۱۳۹۲ برای اولین بار پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران و به عنوان هتل، مورد بهرهبرداری مجدد قرار گرفت. مساحت کل زمین ۳۴۰۰ متر مربع،[۱۱۶] بنای مفید هتل ۱۷۶۰ متر مربع و دارای ۲۱ اتاق مجهز به سرویس بهداشتی و حمام، قهوهخانه سنتی، رستوران، لابی، اتاق مدیریت و پارکینگ خودرو برای حدود ۹۰ دستگاه است.[۱۱۷]هتل در ۲ طبقه و در جوار پل معلق آمل و پل دوازده چشمه واقع شده است.[۱۱۶] از این هتل در زمان واقعه ۱۳۶۰ آمل به عنوان ساختمان مرکزی بسیج استفاده میشد که مورد حمله اتحادیه کمونیستها قرار گرفت. هتل نیلوفر نیز دیگر هتل شهر است که در مسیر جاده آمل به محمودآباد قرار دارد.
آمل از جمله شهرهای مهم پزشکی است که در مازندران در دو دهه اخیر پیشرفت چشمگیر داشته است. آمل در زمان قدیم قرای طبرستان بوده است و ابن فاتح و جیمز کارتن از تاریخ نویسان میگویند:
آمل دارای سه مسجد جامع که برتری خاصی به مساجد منطقه دارد و دارای طبیب خانههای عظیمی است که در کنار قصر و در کنار دارالحکومه آمل ساخته شده است و هر کس به دردی دچار شود به این طبیب خانهها رجوع میکند.
در حال حاضر آمل دارای چهار بیمارستان مجهز و کلینیکهای معتدد است.[۱۱۸][۱۱۹] بیمارستان تخصصی و فوق تخصصی شمال نیز یکی از مجهزترین بیمارستان هیا خاورمیانه به شمار میآید و همچنین در آینده دو بیمارستان دیگر در شهر افتتاح میشود.[۱۲۰]
تاریخچه سینما در آمل به زمان ناصر الدین شاه قاجار میرسد که اولین سینما به نام خورشید ساخته شد. سینما بعدی فرهنگ نام داشت که در سال ۱۳۳۱ احداث شد. سینما بعدی سینما مترو پل بود که در سال ۱۳۳۶ در خیابان ۱۷ شهریور بنا شد. سینما مولن روژ در سال ۱۳۴۰ جنب سینما فرهنگ با مالکیت صاحبان سینما فرهنگ تأسیس گردید. شهر آمل در حال حاضر دارای دو سینما است، سینما بهمن که در سال ۱۳۴۵ با نام آرش تأسیس شد[۱۲۱] و فعلاً درجه یک به شمار میآید و ظرفیتی بالغ بر ۳۷۵ را نیز داراست. سینما بهمن دو که در سال ۱۳۷۹ تأسیس شد و با کیفیت به روز آن زمان احداث گردید و جزو سینماهای نوین به شمار میرود ظرفیت سالن آن نیز ۲۵۰ نفره است.[۱۲۲] شهر آمل دارای سه سال تئاتر است. در سال ۱۳۹۴ مجوز احداث هشتمین تئاتر شهر کشور ایران برای آمل اخذ شد.[۱۲۳]
بازار قدیم آمل معروف به پایین بازار یا چهارسوق آمل یکی از بازارهای قدیمی ایرانی است که در مرکز شهر قرار دارد. بازار قدیم رکن و هسته اصلی و اولیه سازمان دهنده شهر به شمار میآید که وجود اولیه این بازار به قبل از اسلام و هسته اصلی آن به ۹۰۰ سال پیش میرسد. با این که در بعضی از قسمتهای این بازار تغییرات شتاب زده و نوسازی غیراصولی انجام شده و به دلیل مقتضیات اقتصادی، اجتماعی روزگار، زیبایی قبلی را از دست داده است، اما هنوز دارای اهمیت و اعتبار است. این بازار همچنان ارتباط خود را با محلات مسکونی مجاور، به میزان قابل توجهی حفظ کرده است و به صورت مرکز تجمع و داد و ستد مردم، دارای عملکردی بسیار قابل توجه است. مغازههای این بازار با سقف سفالی شیب دار و جلو آمده به خاطر محافظت از باران و آفتاب دارای فضاهای باز داخلی برای تشکیل بازارهای هفتگی در روزگار گذشته است. این بازار نیز مانند بازارهای قدیمی دیگر، علاوه بر وظیفه اصلی خود یعنی مبادله کالا، نقش فرهنگی و مبادله افکار و عقاید، نشر اخبار و مرکز ارتباطات اجتماعی مردم نیز بوده است. در حال حاضر این بازار نقش بسیار مهمی را در زندگی اقتصادی، اجتماعی مردم ایفا میکند. ساختار فضایی، عناصر معماری و کالاهای صنایع دستی و محصولات بومی آن از جاذبههای بازار به حساب میآیند. بازار قدیم آمل دارای راستههای مختلف است. راسته اصلی بازار قدیم آمل به همراه راستههای فرعی منشعب از آن که شامل راسته عطاران، راسته پالان دوزان، راسته نمدمالان و نو راسته است نقش مهمی در تشکیل و تعریف محدوده بافت ایفا کردهاند. راسته اصلی دقیقاً و بلافاصله بعد از پل دوازده چشمه در جنوب شرقی بافت آغاز و به صورت قطری و طولی در بافت حرکت کرده و تا نزدیکیهای مرکز اصلی کاشی محله یعنی مسجد جامع علی کوچک ادامه مییابد.[۱۲۴][۱۲۵]
همچنین آمل دارای چندین بازار محلی و سنتی است که به صورت هفتگی دایر میشود. در این بازارها دستفروشان و دکه داران در آن محصولات خود را می فروشد.[۱۲۶]
آمل دارای فروشگاه و مغازههای مدرن متعددی است که بیش تر آن در خیابان هراز و در خیابان سبزه میدان قرار دارند. برخلاف دیگر شهرهای شمال ایران، آمل چند برند معروف را نیز در دل خود جای داده است.[۱۲۷]
آمل دارای دو موزه به نامهای موزه تاریخ و موزه شهدا است. موزه تاریخ آمل در سه طبقه، شامل گالریهای آثار باستانشناسی، مردم شناسی و اسناد تاریخی استان مازندران است. گالری بخش اشیاء مردم شناسی موزه آمل نمونهای ازبافتههای محلی شامل جاجیم، گگلیم و نیز ظروف چوبی، ظروف مسی مانند آفتابه لگن، کاسه، سینی ودهها اثر دیگر را در خود جمع آورده است و دربخش اسناد تاریخی این موزه، اسنادی از گزارشهای ادارای دورانهای مختلف از جمله در مورد زلزله وآتش سوزی آمل مربوط به سالهای ۱۳۳۵ و۱۳۳۶ و نیز دست نوشتههای شاهان دوره قاجار و مکاتبات اداری دربار قاجاریه با رؤسای حاکمان این شهر و استان به چشم میخورد.[۱۲۸] قدیمیترین دست نوشتههای اسناد تاریخی موزه صورت اسامی علما درآمل در سال ۱۲۸۶ هجری قمری است. اما دربخش باستانشناسی که این بخش را از دیگر قسمتهای موزه متمایز کرده وجود اشیاء با ارزش تاریخی است که قدمت تعدادی از این آثار به بیش از سه هزار سال قبل از میلاد مسیح میرسد. بخش باستانشناسی موزه تاریخ آمل آثاری همچون سفال، فلز، سنگ و شیشه که به جای مانده از دوران پیش از تاریخ تا زمان قاجار درمحدوده شمال ایران و نیز معرفی اشیای سفالینه از سایر استانهای ایران و فرهنگهای تأثیرگذار و تاثیرپذیر منطقه شمال ایران است. در موزه آمل یکی از بخشهای جالب توجه که بازدیدکنندگان و محققان تاریخی را برای دقایقی بیشتر کنار خود نگه میدارد، ویترینهای سکهها است. موزه تارخ آمل از وجود سکهها که تاریخ مصوری از خط، آداب و رسوم کهن، آرایش صورت و نوع پوشش شاهان را نشان میدهد، بی بهره نمانده و سکههای مربوط به دورههای هخامنشی، اسکندر، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان ودورههای اسلامی تا قاجار را در خود جای داده است.[۱۲۹] آثاربه دست آمده ازکاوشهای علمی باستان شناسان در سال ۱۳۸۸ درمحوطه باستانی قلعه کش که مربوط به دوره مفرغ وآهن است نیز در موزه تاریخ آمل به نمایش گذاشته شده است. موزه تاریخ آمل در خیابان امام رضا و در وسط دو پل معلق و پل دوازده چشمه قراردارد. این ساختمان در سال ۱۳۱۵ به عنوان اداره مالیه شهرستان آمل بنا شده و سال ۱۳۸۷ با کاربری فرهنگی در اختیار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران قرارگرفته و پس از مرمت واحیا بهمن ماه سال ۱۳۸۹ افتتاح شد. موزه شهدا نیز در مقبره میر بزرگ در دو طبقه مجهز قرار دارد و دایر است. آثار به جا مانده از شهدا وصیت نامه و کروکیها و نقشههای مهم هشت سال دفاع مقدس و واقعه شش بهمن در این مکان برای بازدید قرار دارد. در بخش نمایشگاه نیز آمل مانند هر شهر دیگری دارای نمایشگاههای فصل به فصل است که میتوان به نمایشگاه لباس، دکور و مبلمان و نمایشگاه تخصصی گل و گیاه اشاره نمود.[۱۳۰][۱۳۱][۱۳۲]
آمل دارای چندین کتابخانه است. کتابخانههای عمومی آمل شامل کتابخانه شهیدان عباسزاده، کتابخانه عمومی دانشپژوه، کتابخانه عمومی امام خمینی و کتابخانه عمومی شهدا میباشد. فروشگاه کتاب شهر نیز در خیابان هراز، نبش آفتاب چهلم واقع شده است.[۱۳۳]
آمل در زمان قدیم دارای هفتاد مراکز علمی بوده و تنها شهر دارای بیشترین دانشگاه قدیم یا همان نظامیه بوده است. آمل به دلیل اینکه دارای خانقاهها و مدارس مختلف بود از همین جهت افراد زیادی از دیگر شهرها به آمل میآمدند و خود مردمان آمل نیز دارای فرهیختگان بسیاری بودند.[۱۳۴]
در طول تاریخ این شهر، آمل به واسطه مرکزیت در منطقه البرز و واقع بودن در یک منطقه حاصل خیز به محل طبیعی برای مبادلات خارجی و ایرانی تبدیل شده بود، صاحب کتاب حدود العالم نقل میکند:
وقتی داخل شهر آمل شدم صدها تاجر بغدادی و یونانی دیدهام که برای خرید طلا و نمد طبری آمده بودند، آمل در مرکز راه تاریخی و کهن ایرانی قرار داشته و دارای مبادر خانههای عظیم بین راهی در قرنهای سوم تا سیزدهم بوده است.
آمل یکی از شهرهای صنعتی ایران میباشد که ۵۰٪ صنعت مازندران را در خود جای داده است، از صنایع بزرگ آن میتوان به صنعت کارخانهای، تولید برنج، تنباکو، چای، لبنیات، گندم، دام پروری، صنایع دستی، پرتغال، نارنج، سبزیجات، زغال نام برد که بعضی از ارقامهای صادراتی ایران هستند. آمل سالانه حدود ۵۲٪ صادرات استان مازندران را به خود اختصاص داده است. همچنین برخی از شرکتهای ملی مانند شرکت تولیدی و صنعتی دیزل سنگین ایران (دسا) و کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار (تکاب) در آمل قرار دارد.[۱۳۵][۱۳۶]
آمل دارای پنج شهرک صنعتی بزرگ و مستقل است. شهرکهای صنعتی آمل پس از سال ۱۳۴۵ با احداث کارخانهها رونق پیدا کردند و این شهر بهعنوان یک قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته شد. امروزه ۵۰٪ درصد از صنعت استان مازندران در شهر آمل مستقر شدهاند که این امر سبب مهاجرت نیروی کار مورد نیاز برای فعالیت در این کارگاهها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده است.[۱۳۷][۱۳۸]
آمل به عنوان یکی از شهرهای سازنده و تأمین کننده مواد غذایی کشور ایران به شمار میرود. کارخانه لبنی و گوشتی کاله که یکی از بزرگترین شرکتهای تولیدی کشور است در آمل قرار دارد.[۱۳۹]
جغرافیای اقتصادی استان مازندران به لحاظ داشتن جنگل، دریا، زمین و خاک حاصلخیر، دارای منابع و سرشار از ذخایر و ثروت است و همچنین وجود معادن و آب زمینه مساعدی را برای ایجاد کار و اشتغال و نحوه معیشت مردم فراهم میسازد. اقتصاد استان مازندران و شهر آمل بیشتر بر پایه کشاورزی، دامداری، باغداری، زنبورداری، صیادی و صنایع دستی است. کشاورزی در این میان از اهمیت بیشتری برخوردار است.[۱۴۰]
آمل دارای بخش مرکزی است.
نوع قشر و آهنگ توسعه شهری، گسترش شهر آمل را در دورههای بعد از تأسیس و خاصه در ابتدای دوره صفویان علاوه بر رشد طبیعی شهر و مهاجرت شهر را به جنوب، جنوب شرقی و شرق آمل گسترش داد. آمل در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آنها انجام میپذیرفتهاست. بعدها در امتداد این دروازههای تاریخی، بازارچههایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هرمنطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفتهرفته در پیرامون این بازارچهها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچهها به هم متصل شدند و محلههای جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند. همچنین چهار دروازه اصلی به این شهر باز میشد و بعدها بعد خرابی خندقها زیاد شکل شمایل دیگر در مکانهای مرکزی و کناری شهر صورت گرفت.[۱۴۱]
محلههای تاریخی شامل نیاکی محله (حسینیه ارشاد)، اسپه کلاً (تکیه اسک)، قادی محله (تکیه شهدا)، کاردگر محله (مسجد امیریها)، مشائی محله (چهار سوق)، شاهاندشت محله (تکیه هاشمی)، چاکسر محله (امامزاده قاسم)، کاشی محله (مسجد جامع علی کوچک)، پائین بازار محله (تکیه آملیها)، گلباغ محله (مسجد جامع) و گرجی محله (امامزاده تقی) میباشد.[۱۴۲]
مقر اولیه شهر سکونتی آمل به صورت اتفاقی برگزیده نشد، بلکه اندیشه بشری در انتخاب آن محل نقش داشته اشت. در کتاب تاریخ باستانی آمده که قصد داشتهاند ابتدا شهر سکونتی آمل را در پای دشت بسازند ولی چون آوردن رود هراز به این مکان امکانپذیر نبود شهر را در نزدیکی رود هراز ساختند، چون در قدیم هر جا که آب بود تمدن حیات بشری پایدار بود. پس عامل جایگزینی رودخانه هراز بود.[۱۴۳] به طور کلی مقر ابتدایی شهر آمل از حوالی سبزه میدان و مصلای قدیم تا منطقه پائین بازار و کمی پائینتر از محله پائین بازار یعنی اراضی گنبدبن که در گذشته دور به آنجا عوامه کوی میگفتند بوده است.[۱۴۴]باغها و دژهای اطراف و آتشکده مقر ساسانیان بوده و بعد از ورود اسلام به منطقه و احداث مسجد و اردوگاه اعراب در بخش ربض شهر ساسانی کُهندژ عملاً شهر به نقطه و موقعیت جدید گلباغ محله و محدوده مسجد جامع منتقل شد و کهندژ سابق را ویران کرده و تنها آتشکده و دیواره سنگی آن زمان از حوادث روزگار سالم ماند.[۱۴۵]
آمل در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آنها انجام میگرفت. بعدها در امتداد این دروازههای تاریخی، بازارچههایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هر منطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفتهرفته در پیرامون این بازارچهها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچهها به هم متصل شدند و محلههای جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند. همچنین چهار دروازه اصلی به این شهر باز میشد و بعدها بعد خرابی خندقها زیاد شکل شمایل دیگر در مکانهای مرکزی و کناری شهر صورت گرفت.[۱۴۶]
آمل به عنوان یک شهر مرکزی است که دارای راهها و میان برهای متعددی است. با توجه به گسترش شهری که مناطق مختلف هم کشانده شده است و معماری شهری آمل از پیش بازتر شده، معماری برون شهری توسط بزرگراهها و کمربندیها به داخل شهر و پنج خیابان اصلی مرکز شهر ختم میشود. آمل دارای هشت میدان مهم و مرکزی است.
فرودگاه امداد آمل به عنوان اولین پایگاه امداد نجات ایران یا اورژانس هوایی با یک فروند هلیکوپتر آغاز به کار کرد و در حال به دو فروند هلیکوپتر افزایش یافته است.[۱۴۷]
پایانه مسافربری فیروزی که همانند یک شهرک داخلی بوده و طرح فرودگاهی است در زمینی به مساحت ۲۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع و با زیربنای ۸ هزار متر مربع بنا شده است. این ترمینا به عنون بزرگترین پایانه مسافربری شمال ایران است و دارای کافی شاپ و سالن انتظار میباشد.[۱۴۸]
قطار برقی یا منو ریل شمال تهران آمل که در سال ۱۳۹۰ به تصویب ملی رسید در حال حاضر در دست ساخت است. این پروژه در سال ۱۳۹۴ به مرحله اجرایی رسید.[۱۴۹][۱۵۰]
سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی آمل یکی از سازمانها فعال است که در تمامیه خیابانهای آمل دو ایستگاه ویژه در نظر گرفته است و همچنین نه ایستگاه اتوبوس بین شهری آمل در نظر گرفته شدهاست که نقاط مختلف شهر را به یکدیگر متصل مینماید. در شهر آمل سه هزار تاکسی فعال وجود دارد.[۱۵۱]
جاده هراز به عنوان ورودی شهر آمل و یکی از دو ورودیهای اصلی به شمال ایران است. این جاده از درهٔ رود هراز میگذرد و نزدیکترین راه اصلی بهقله دماوند است. این جاده یکی از زیباترین و تاریخیترین جادههای موجود است که به انتخاب مردم ایران در سال ۱۳۸۹ به عنوان زیباترین جاده ایران انتخاب شدهاست، همچنین این جاده تاریخ منطقه عظیم البرز و لاریجان، آمل و بخشی از ایران را بیان میکند. برآورد صورت گرفته این است که فقط در ایام نوروز، این جاده میزبان ۵ میلیون مسافر است. حجم زیاد تردد در کنار ظرفیت کم جاده گاهی موجب به وجود آمدن ترافیکهای بسیار طولانی میشود. این جاده دارای جاذبههای گردشگری زیادی نیز میباشد. جاده بینالمللی هراز یکی از چهار محور ارتباطی شهر تهران به شمال ایران است.[۱۵۲] در سال ۱۳۸۹ فقط در ایام نوروز نزدیک به ۴ میلیون نفر، یعنی حدود ۳۰٪ از مسافران نوروزی استان مازندران، از طریق این جاده وارد استان شدهاند.[۱۵۳] استقبال تردد کنندگان از این جاده باعث شدهاست تا در برخی از روزهای سال، ترافیک ۱۷۰ کیلومتری در این جاده شکل بگیرد.[۱۵۴][۱۵۵][۱۵۶]
به غیر از جاده هراز جاده آمل به بابل به طول چهل کیلومتر، جاده آمل به محمودآباد به طول هجده کیلومتر، جاده آمل به فریدونکنار به طول سی و پنج کیلومتر و جاده آمل به چمستان به طول بیست و پنج کیلومتر راههای مواصلاتی اطراف آمل هستند.[۱۵۷]
نام شهر | فاصله (کیلومتر) |
---|---|
ساری | ۶۹ |
تهران | ۱۸۹ |
رامسر | ۱۸۱ |
مشهد | ۸۱۱ |
آستارا | ۴۷۷ |
کرمان | ۱۱۵۸ |
اهواز | ۱۰۰۱ |
والیبال و کشتی به عنوان ورزش اول شهر آمل به حساب میآیند. فوتبال، بوکس، فوتسال و ورزشهای رزمی دیگر نیز به عنوان ورزشهای رایج در شهر آمل به شمار میآیند. آمل دارای چند تیم لیگ برتر در لیگهای مختلف از جمله والیبال است. باشگاه والیبال کاله مازندران تا به حال دو دوره به عنوان قهرمان لیگ برتر والیبال ایران و یک دوره به عنوان قهرمان جام باشگاههای آسیا در سال ۲۰۱۳ رسیده است.[۱۵۸] تیم والیبال کاله جزو تیمهای پرطرفدار قاره آسیا محسوب میشود. مجموعه باشگاه ورزشی کاله دارای چندین تیم دیگر از جمله تیم والیبال کاله جوان و تیم بسکتبال کاله است.[۱۵۹] در کشتی نیز از دیر باز آمل دارای کشتی گیران متعددی در سطح ملی بوده است. قاسم رضایی یکی از اعضای ایران در بازیهای المپیک تابستانی ۲۰۱۲ توانست مدال طلا المپیک را به دست آورد.[۱۶۰] به غیر از این چهار رشته تقریباً تمامی رشته های ورزشی در آمل فعال است.
مجموعه مرعش، سالن پیامبر اعظم و نشاط، مجموعه ورزشی آدمرس، ورزشگاه چمران، ورزشگاه و سالن شهید حسن نژاده، ورزشگاه چهل شهید، پارک و سالن بانوان غدیر، سالن حجاب، سالنهای بیلیارد و بولینگ و پیست اسکیت از جمله سالنها و ورزشگاههای آمل محسوب میشوند. ورزشگاه ده هزار نفری کاله نیز به عنوان بزرگترین سالن ورزشی ایران با امکانات مختلف در حال تأسیس است.[۱۶۱][۱۶۲]
از دوران اولیه مطبوعاتی تا کنون نشریات و روزنامههای بسیاری در آمل به چاپ رسیدهاست که از زمان مشروطیه قوت بسزایی گرفت. از نشریات آمل در طول تاریخ میتوان به رساله کبیر، هفته نامه مازندران، لسان ملّت، لاریجان، امواج خزر، شمشیر ملت، فر آزاد، الآمل، از خزر تا، امید مازندران، خورشید طبرستان، سرای امید، آمل شهر اولینها، پیام آمل، هفته نامه صبح آمل و پیک شمال اشاره کرد.[۱۶۳]
خورشت آلو، شامی، اسفناج پته، آغوز مسما، مرغ شکم پر، اردک شکم پر، ماهی شکم پر، ترشه کباب، آلو اناردون، بادمجان کباب، خورشت ناردون، آش دوغ، آش ترش، کئی انار، ترشی تره و قلیه از جمله غذاهای محلی و سنتی آمل میباشند.[۱۶۴]
انواع شیرینی، مرباجات و ترشیها مانند آب دندان، اغوزکنا، کماج، ساق عروس، نان کوهی، پیس گندله، پشت زیک، رشته به رشته، قطاب محلی، حلوا محلی، بادمجان ترشی، رب انار، نازخاتون، سیر ترشی، هفت بیجار، ترشی یارمسی، دلال، مربای به، مربای آلبالو، مربای سیب، مربای پرتقال، مربای انجیر، مربای بهار نارنج، مربای تمشک و مربای بالنگ از رهآوردهای آمل در این بخش هستند.[۱۶۵]
معرق، منبت کاری، سفال، گلیم، گل، لاک تراشی، نمد مالی، حصیر بافی، جاجیم بافی، ابریشم بافی، جوراب بافی و محصولات آهنی از جمله رهآوردهای آمل در بخش صنایع دستی هستند.[۱۶۶]
در بخش محصولات نیز برنج طارم آمل یکی از مرغوبترین و بنامترین محصولات کشاورزی کشور است. گردو، سیب، گیلاس، آلبالو، هلو، عسل، پرتغال، نارنگی، تمشک، کیوی، روغن کلزا، فرش و سبزینیز از دیگر محصولات و رهآوردهای این شهر میباشد.[۱۶۷]
آمل در زمان قدیم بندرگاه بزرگی بوده است که این بندرگاه تجارتگاه عظیم شمال ایران بود، در گذشت زمان این بندر تبدیل به شهر محمودآباد شد. گمرک فعلی و مرکزی آمل در شهر قرار دارد و صادرات محصولات آمل در مرزهای آبی و زمینی و هوایی در شهرهای دیگر زیر نظر آمل انجام میشود.[۱۶۸][۱۶۹][۱۷۰]
واقعه سال ۱۳۶۰ شهر آمل که در منابع رسمی نظام جمهوری اسلامی و رسانههای داخلی، همچنین با عنوان حماسه مردم آمل یا حماسه اسلامی مردم آمل، از آن یاد شده[۱۷۱] و در منابع برخی گروههای اپوزیسیون جمهوری اسلامی به اختصار قیام آمل نامیده میشود، به مبارزه مسلحانه حدود صد نفر از گروهی مارکسیست–لنینیست–مائوئیست به نام اتحادیه کمونیستهای ایران سربدارانعلیه نظام جمهوری اسلامی ایران در شهر و جنگلهای اطراف شهر آمل اشاره دارد. این مبارزه پس از ساعتها درگیری سرانجام در تاریخ ۶ بهمن با تمرکز قوای نیروهای سپاه پاسداران، پلیس و بسیجیان و مردم با سرکوبی آن پایان یافت.[۱۷۲] منابع نیروهای مردمی[۱۷۳] در این درگیریها و خنثی نمودن آن نقشی فزاینده داشتهاند.[۱۷۴] و حکومت برای سرکوبی از انبوه نیروهای مسلح بهره جستهاست.[۱۷۵] حماسه مردم آمل یا حماسه اسلامی مردم آمل اصطلاحی است که رسانههای داخلی ایران[۱۷۶][۱۷۷][۱۷۸] و مقامات جمهوری اسلامی ایران، به دلیل آنچه مقاومت مردم[۱۷۹] این شهر در مقابل سربداران در واقعه آمل در ۶ بهمن سال ۱۳۶۰ نامیدهاند به کار میبرند.[۱۸۰][۱۸۱][۱۸۲] این روز در تقویم رسمی ایران نیز با نام «حماسه مردم آمل» به ثبت رسیده است.[۱۸۳][۱۸۴][۱۸۵]
شهر آمل از حوادث تلخ روزگار بی بهره نبوده و نشیب و فراز جهان را اعم از عوامل سیاسی و طبیعی بسیار دیده است دربارهٔ شهرت آن هم مورخان اسلامی و غیر اسلامی بسیار مینوشتهاند که آمل از جمله آسیب پذیرترین شهرها بوده که دو بار به کلی به زیر آب رفت و چندین بار بر اثر تهاجمات و زلزله به ویران تبدیل شد و دوباره شهری جدید بر روی آن نهاده شد. چندین بار در سالهای ۱۳۲۹ و ۱۲۰۸ بر اثر آتشسوزی آمل به کلی سوخت شد و بعد ار پیگیریهای حکام و خانهای محلی و هم دردی حاکمان جهان آمل دوباره مرمت شد.[۱۸۶][۱۸۷]
ازجمله حوادثی که منجر به کشتار و ویرانی در شهر آمل گردید کی توان به حادثههای زیر اشاره کرد:
آمل با دو شهر و یک منطقه از کشورهای ویتنام، پاکستان و ایتالیا دارای پیوند خواهرخواندگی است.
نام کشور | شهر خواهرخوانده | |
---|---|---|
پاکستان | لاهور[۱۹۱] | |
ویتنام | کان تو[۱۹۲] |