معدن محلی است که در آن انواع فلزات و سنگها که دارای ارزش اقتصادی هستند، انباشته شده اند.معدنکاری یا کـانگری به عمل استخراج کانیهای ارزشمند یا دیگر مواد از زمین و معمولاً از معادن گفته میشود.
موادی که از این کانسارها بهدست میآید شامل فلزهای پایه، فلزهای قیمتی، آهن، اورانیوم، زغالسنگ، الماس، آهک، نمک، پوتاس و موادی از این دست میشود. هر گونه موادی که نمیتوان آن را از راه کشاورزی یا ساخت مصنوعی در آزمایشگاه و کارخانه بهدست آورد معمولاً از راه معدنکاری بهدست میآید. استخراج معادن با توجه به فاکتورهای بسیاری نظیر شرایط اقتصادی و فنی و قابلیت دسترسی به کانسار و… به دو صورت کلی روباز و زیرزمینی انجام میگیرد.
معادن به دو دستهٔ کلی تقسیم میشوند:
۱. معادن سطحی
۲. معادن زیرزمینی
هر کدام از دستههای بالا دارای زیر مجموعههای مختلفی هستند که با توجه به نوع مادهٔ معدنی و شکل کانسار دسته بندی میشوند. یک نوع از دسته بندی معادن شامل نوع مادهٔ معدنی میشود که به دو دستهٔ زغالی و غیر زغالی تقسیم میشود.
معادن تامین کننده مواد اولیه مورد نیاز بسیاری از صنایع میباشند و در خود کفایی صنعتی، ایجاد اشتغال مولد و افزایش تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه یک کشور، نقش تعیین کنندهای دارند. اساسیترین محور در بخش معدن، سرمایه گذاری و تامین زیرساختهای مورد نیاز تولید است که از ضرورتهای افزایش تولید ملی نیز بشمار میرود. لذا توسعه فعالیت های اکتشافی در فعالیتهای معدنی بعنوان یک امر اجتناب ناپذیراست.
در شرایط حال حاضر اقتصادی و تحمیل تحریم های گسترده علیه ملت ایران، یکی از مهمترین فرصتهای موجود برای عبور از این شرایط، توجه و برنامه ریزی در بخش معدن و پتانسیل های بالقوه در داخل کشور است که از این طریق میتوان با خلق مزیت رقابتی، تهدیدات را به فرصت تبدیل نمود.
یکی از مهمترین و اساسی ترین پایههای اقتصاد هر کشور را منابع معدنی آن کشور تشکیل میدهند. نقش معادن در رشد اقتصادی بسیار جدی و راهبردی است و بهره برداری از معادن کشور یک ضرورت انکارناپذیر در توسعه اقتصادی محسوب می شود.
باید به این نکته اذعان کرد که سهم معدن در اقتصاد ایران بطور غیر مستقیم بسیار بیشتر از تجارت و حتی صنعت است. بطوریکه حجم عظیم اقدامات معدنی سبب رونق حمل و نقل و ترانزیت میشود، و از طرف دیگر اشتغال در معادن پایدارتر و با توجه به پراکندگی آن در سراسر کشور، رشد اشتغال در مناطق محروم را نیز فراهم میسازد.
اما نکته قابل تامل، تاثیر معدن بر صنعت است، اگر صنعت فولاد، سیمان، صنعت سنگ، کارخانههای سرب و روی و نظایر آن در کشور، سود آورند به دلیل وجود فعالیتهای متعدد معادن در ایران به عنوان تامین کننده اصلی ماده اولیه آن است. در غیر این صورت صنایع معدنی پا نمیگرفت. در روی دیگر سکه این صنایع معدنی قدرتمند هستند که باعث ایجاد ارزش افزوده در بخش معدن می شود. لهذا، معدن پتانسیل و ارزش افزوده آشکار و نهانی دارد که نباید از آن غافل ماند.
در سند چشم انداز افق ۱۴۰۴ جمهوری اسلامی، نگاه ویژهای به این بخش صورت گرفته و بر اساس چشمانداز، لازم است که ارزش افزوده بخش معدن و فعالیتهای معدنی از ۶ هزار میلیارد ریال به ۶۰ هزار میلیارد یعنی ۱۰ برابر سال ابتدای برنامه، ارتقا یابد.
شرکت معادن قدس رضوی نیز به عنوان یک واحد فعال در بخشی از زمینه معدن (سنگ تزئینی) استراتژی خود را جهت همراهی با حرکت رو به رشد معدن در کشور تدوین کرده و در این راه حرکت خواهد کرد.
تاریخچه
بهره برداری وکشف معادن و ذوب سنگ معدنها و استخراج فلزات از آنها به دوران باستان برمی گردد در مورد مس بعضی از باستان شناسان معتقدند که اولین بار مس در ایران شناخته و مورد استفاده قرار گرفته است. نمونه هایی ازسنگ معدن یافت شده در تل ابلیس در کرمان در حدود ۶۰۰۰ سال قدمت دارند. کهن ترین منطقه ای که آثار ذوب مس در آنجا به دست آمده در سیلک کاشان است. که قدیمی تر از تل ابلیس کرمان است.
سرزمین ما ایران به لحاظ داشتن پوسته ای ناهمگن وتاثیر حوادث مختلف زمین شناسی در شکل گیری آن، از نظر مواد معدنی، سرشار است چرا که تقریبا از تمامی مواد معدنی دنیا برخوردار است.
اکتشاف معدن ایران به طریق علمى از ۱۳۱۸ ش آغاز گردید و در آن سال در ادارهى کل معادن وقت یک واحد زمینشناسى و اکتشافى دایر شد. در ۱۳۷۵ ش در سطح کشور ۱٫۲۵۷ تعاونى معدن به ثبت رسیده بود که از میان آنها ۷۳۰ واحد با سرمایهى ۱۹٫۹۵۷ میلیون ریال فعال بودند.
ایران، دومین ذخایر نفتی جهان، یازده در صد ذخایر ثابت شده نفتی زمین معادل ۱۳۰ میلیارد بشکه، و نیز دومین ذخایر گازی جهان، هجده در صد ذخایر ثابت شده گاز طبیعی، معادل ۲۶ تریلیون متر مکعب را در اختیار خود دارد. دیگر معادن مهم کشور عبارتاند از: معادن ذغال سنگ، نیکل، کبالت، نقره، گوگود، و اورانیوم.
۱٫زغال سنگ:
معادن زغال سنگ شمال ایران از آذربایجان تا خراسان گسترده است. مرغوبترین جنس زغال سنگ منطقهى البرز از معادن زیراب به دست مى آید که به کارخانجات ذوب آهن اصفهان حمل مى شود و بقیه در کارخانجات نساجى مازندران (قائم شهر و بهشهر) یا در واحدهاى صنعتى اطراف تهران و کرج استفاده مىشود. از جمله معادن دیگر منطقهى البرز مى توان از شمشک،گاجره، نساء، لالون، گرمابدر، الیکا و گلندرود نام برد. ذخیرهى قطعى زغال سنگ کشور را در حدود ۲۸۲٫۹۳۹٫۰۰۰ تن برآورد کردهاند. در ۱۳۷۶ش جمعاً ۱٫۰۲۴٫۰۰۰ تن زغال سنگ از معادن کشور استخراج شده است.
سنگ آهن در بسیارى از نقاط کشور از جمله در بافق، سمنان، شمس آباد (اراک)، زنجان و محلات تاکنون شناسایى شده، و در حال بهرهبردارى است. سنگ آهن در ایران عمدتاً از نوع مانیتیت، هماتیت و یا لیموتیت و اندکى با ترکیبات سولفورى است ودرجهى خلوص بالایى (۶۰%) دارد. ذخایر احتمالى آهن ایران را ۷/۱ میلیارد تن و ذخایر قطعى آن را بیش از ۵۰۰ میلیون تن برآورد کردهاند. در ۱۳۷۶ ش از معادن کشور بالغ بر ۵٫۶۳۲٫۰۰۰ تن آهن استخراج شده است.
۳٫ مس:
استخراج مس در ایران سابقه اى کهن دارد و معادن آن در سراسر فلات ایران پراکنده است. میزان ذخایر مس ایران را تا صدها میلیون تن برآورد کرده اند که مهمترین معادن فعال آن در سرچشمه است. افزون بر این، معادن مس فراوانى در نواحى انارک (یزد)، زنجان (بایچه باغ)، آذربایجان (سرنگون،مزرعه و هرواباد) وجود دارد. در ۱۳۷۶ ش جمعاً ۳۷۲ هزار تن سنگ مس در ایران استخراج شده است.
۴٫ سرب و روى:
ذخایر معادن سرب و روى کشور را بیش از ۳۰ میلیون تن برآورد کردهاند که بیشتر آن در حواشى کویر لوت و ایران مرکزى (حوالى انارک، یزد، اصفهان و اراک) و نواحى پیرامونى البرز قرار دارد. در ۱۳۷۶ ش بالغ بر ۳۸۱ هزار تن سرب و روى در کشور استخراج شده است.
۵٫ فلزات قیمتى:
بر اساس اکتشافات انجام شده در اطراف محلات، رگه هایى از طلا کشف شده که مقدار آن قابل توجه است. معدن دیگرى نیز میان دلیجان و میمه شناسایى شده که به علت کمى عیار استخراج آن مقرون به صرفه نیست. در اصفهان نیز در چندین نقطه از جمله در موته معدن طلا کشف شده است. در ایران نشانه هایى که دال بر وجود معادن نقره باشد، به دست نیامده است، ولى چون این فلز غالباً همراه سرب و نیکل و مس به دست مى آید، احتمال وجود آن در کانالهاى نواحى بیرجند و بلوچستان بسیار است.
از جمله ذخایر معدنى فراوان و پربه اى ایران انواع سنگهاى ساختمانى (به صورت سنگ لاشه، تزیینى و یا سنگ آهک و گچ) و خاکهاى معدنى، و همچنین نمک را مىتوان نام برد:
نمک:
نمک که در حواشى کویرهاى مرکزى به مقادیر بسیار به دست مى آید و بزرگترین معادن آن در جزایر خلیج فارس و مخصوصاً در جزیرهى قشم (درهى نمکدان) وجود دارد که ذخایر آن را ۳۰۰ میلیون تن برآورد کردهاند.
خاک سرخ:
این خاک در بیشتر نقاط ایران به دست مىآید و مهمترین معادن آن یکى در جزیرهى هرمز در استان هرمزگان و دیگرى در ۳۰ کیلومترى غرب بجستان از استان خراسان مشاهده مىشود. خاک سرخ یکى از اقلام صادراتى کشور است.
خاک نسوز:
این خاک در نواحى خراسان، سمنان، اصفهان، فارس و آذربایجان غربى به دست مى آید. ذخیرهى احتمالى آن را تنها ناحیهى سمنان ۱٫۰۶۰٫۰۰۰ تن تخمین زدهاند و ذخایر احتمالى ناحیهى اصفهان نیز در سمیرم ۴٫۶۰۰٫۰۰۰ و در دویلان ۸٫۰۰۰٫۰۰۰ تن برآورد شده است.
از جمله محصولات معدنى مشهور ایران فیروزه است که بیشتر آن در نیشابور به دست مى آید و ذخایر آن را از ۱۰ هزار تا ۲۰ هزار تن برآورد کرده اند. این سنگ قیمتى در باغون از نواحى شاهرود نیز استخراج مىشود.
ایران از نظر مواد معدنى غیر فلزى بسیار غنى است و بجز آنچه نام برده شد، معادن فراوانى از سیلیس، دولومیت، فلدسپات، بندونیت، تالک، زاج، فلدوین، تراورتن، مرمر و انواع مختلف سنگهاى ساختمانى و تزیینى در بیشتر استانهاى کشور وجود دارد. ایران سومین تولید کنندهى بزرگ گچ در جهان است و تولید آن سالانه حدود ۵ میلیون تن است.